Beykozlu
New member
*Mahfi Eğilmez
Hangi mal yahut hizmetin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceğine ait kararların piyasada alındığı sistemde karar alma ve uygulama kademelerinde üç kurum değerlidir: (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi. Bu kurumların değer sırası da piyasa iktisadı modeli ortasında burada sıralandığı haldedir. Piyasa, toplumun taleplerine bakılırsa üretim yaparken piyasada yer alan tüketicilerin temel güdüsü elde edecekleri faydayı, firmaların temel güdüsü ise kârlarını maksimize etmektir. Siyasetçi, bu örgütlenme cinsinde, genel olarak, seçimle işbaşına gelir. Seçimle işbaşına geldiği için siyasetçinin temel güdüsü oylarını maksimize etmektir. Bürokrat, siyasetçi tarafınca atanarak işbaşına gelir. Onun maksadı ise yetkisini maksimize ederek otoritesini güçlendirmek ve yerini korumaktır. bu biçimdece piyasa iktisadında, kumanda iktisadından farklı olarak, üç maksimizasyon olgusu çıkar karşımıza: (1) Tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmanın kâr maksimizasyonu gayreti, (2) siyasetçinin oy maksimizasyonu uğraşı, (3) bürokratın yetki maksimizasyonu gayreti. Bu üç uğraş, birbirinin alanına geçişler yapmadığı sürece birbirini istikrarlar ve iktisattaki sistemler gerçek işler.
Dünyada en yaygın görülen ekonomik sistem olan karma ekonomik sistemde kamu kesitiyle birlikte özel kesim firmaları da üretimin ortasındadır. Karma ekonomik örgütlenme biçiminde neyin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceği sorularının cevabını kısmen siyasetçiler ve bürokratlar, kısmen de piyasa verir. Karma iktisat sisteminde, üç kurumun değer sıralaması yerine nazaran değişir. Batı ekonomilerinde bu sıralama piyasa iktisadı sisteminde olduğu üzere (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi biçiminde iken doğuya yanlışsız gidildikçe kıymet sırası kumanda iktisadı sistemindeki üzere (1) siyaset, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçimine dönüşür.
Piyasa sistemi, mal yahut hizmetlerin fiyatının piyasada belirlenmesini öngörür. Burada meblağları belirleyen kurum piyasadır. Buna karşılık kumanda iktisadında meblağları siyaset ve bürokrasi belirler. Burada piyasa sistemi devre dışıdır. Karma ekonomik sistemde kimi mal ve hizmetlerin fiyatlarını piyasa, birtakım mal ve hizmetlerin fiyatlarını ise siyaset ve bürokrasi belirler.
Piyasa iktisadında kâr, oy ve yetki maksimizasyonu birbirini dengeleyen bir görünüm vermekle birlikte şayet bu kümelerin yetkileri içinde birbirine geçişler yaşanmaya başlarsa yetki karışıklıkları da ortaya çıkar. Bu durum piyasa iktisadının fonksiyonlarını yapamamasına niye olur. elbette piyasada belirlenmesi gereken fiyatlara yahut ölçülere siyaset yahut bürokrasi müdahale etmeye başlarsa o sistem piyasa iktisadından beklenen yararları sağlayamaz. bu biçimde bir durumda siyasetçi kendi oylarını maksimize etmeye çalışırken tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmaların kâr maksimizasyonu prensibini bozmaya başlar. Bu gelişme bizi piyasanın bozulmasına gdolayır. Bilhassa seçimlere yaklaşılırken siyasetçi, idaresi altındaki bürokratlara fiyatlara ya da faizlere müdahale etme siparişini vererek seçimde alacağı oyları maksimize etmeye çalışır. kimi vakit bu müdahale Merkez Bankaları üzere bağımsız yapıda kurulmuş kurumlara yönelik olarak bile ortaya çıkabilir. Bürokrat, yerini ve yetkilerini korumak tasasıyla siyasetçinin bu siparişlerini yerine getirdiğinde siyasetçi ile bürokratın gayesi bir ortak noktada buluşmuş olursa da bu buluşmadan çıkan sonuç tüketicinin yarar, firmanın da kâr maksimizasyonu prensibiyle çelişkiye niye olur. Zira piyasanın, kendi kurallarına göre çalışamaması kısa periyotta firmaya çıkar sağlamış olsa bile uzun periyotta piyasanın bozulmasına, risklerin artmasına ve ötürüsıyla hasılatların düşmesine niye olur. Siyasetçi ile bürokrat piyasaya müdahale yoluyla firmanın alanına geçiş yaparak onun kâr maksimizasyonu unsurunu zedelediği vakit sistem piyasaya yakın görünümden uzaklaşmaya ve kumanda iktisadı görünümüne yaklaşmaya başlar.
Piyasa iktisadında, bilhassa de döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığı bir modelde, Merkez Bankasının araç bağımsızlığı kıymetlidir. Faizi, paranın fiyatı olarak kabul edersek faize müdahale de bir manada fiyata müdahale sayılır. Merkez Bankası, piyasada özgür olarak belirlenen faize direkt müdahalede bulunmak yerine, bankalara yönelttiği fonlamanın maliyetiyle oynayarak dolaylı yoldan onların faiz belirlemelerini belli bir çerçevede tutmaya çalışır. Bunu yaparken siyasal iktidardan bağımsız hareket etmesi fazlaca kıymetlidir. Zira Merkez Bankasının elinde, enflasyonla çaba için mevcut olan en kıymetli araç faizdir ve faiz siyaseti siyasal iktidarın müdahalesine açıldığında enflasyon kontrolden çıkabilir.
Türkiye’de siyasal iktidar, son birkaç yıldır TCMB’nin faiz belirleme yetkisine karışmaya başladı. Bunu kimi vakit en üst makamdan gelen tehdit biçiminde, kimi vakit basına demeç verme yoluyla yaptı. Bu baskıların tesiri TCMB üzerinde kimi vakit fazlaca açık halde kimi vakit de kapalı olarak görüldü.
Ne vakit yapısal ıslahattan kelam edilse bu kavramın tam olarak neyi söz ettiği soruluyor. Üstten beri anlattığım çerçeve yapısal ıslahatın tipik bir örneğidir. Şayet biz, piyasa sisteminde yaşamayı kendimize model olarak seçmişsek kurumların değer sıralamasının (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi halinde olmasını kabul edeceğiz demektir. Şayet karma ekonomik sistemi seçmişsek ve bunu piyasa sistemine yakın bir model olarak oluşturmaya çabalıyorsak bu biçimde bu sıralama bir daha bu biçimde olacak demektir. Bu durumda piyasaya karışma, düzenleme ve siyasetten arındırılmış denetleme ile sonlu kalacak demektir. Bu çizilen çerçeveye Merkez Bankasının faiz belirleme yetkisi de dâhil kuşkusuz. örneğin bu basamağa geçebilirsek yapısal ıslahatların en değerlisini yapmış oluruz.
Yapısal sıkıntılarımızın neler olduğunu biliyoruz. İdeolojiden sıyrılarak bakabildiğimiz alanlarda bu sıkıntıların nasıl çözüleceğini de uygun makûs biliyoruz. Örneğin Merkez Bankası maddesine bağımsızlık unsurunu gözümüzü kırpmadan koyabiliyoruz. Lakin problem kurumların ehemmiyet sıralamasının (1) siyasetçi, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçiminden (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi biçimine geçmesine gelince orada kalıyoruz. O denli olunca örneğin Merkez Bankası maddesindeki bağımsızlık unsuru hiç bir mana tabir etmeyen bir süs hususu olarak kalıveriyor.
Yapısal ıslahat bahislerini tartışırken en evvel anlamamız gereken konu şudur: Yasa değiştirmekle ya da tahlilleri maddelere yazmakla iş bitmiyor. Asıl problem bu biçimde başlıyor. Zira o yazdıklarımızı uygulamadığımız ya da zıddını yaptığımızda toplumda maddelere, kurallara hürmet azaldığı üzere yapısal ıslahatların yapılıp yürütülebileceğine olan inanç da kayboluyor.
Bu bahiste birinci makalemi 1997 yılında Hazine Müsteşarıyken Hazine Mecmuasında yazmıştım. sonrasındasında birkaç sefer bu temayı geliştirerek tekrar yazdım. 12.03.2002’de Radikal’de yayınlanan ‘Ekonomik Sistemler’ başlıklı yazım ve 2004’de İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları içinden çıkan Gülten Kazgan’a Armağan kitabının sayfa 269 – 274 içinde yer alan ‘Türkiye’nin Ekonomik Sıkıntılarına Farklı Bir Bakış’ başlıklı makalem de bu bahis üzerinedir.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır
Hangi mal yahut hizmetin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceğine ait kararların piyasada alındığı sistemde karar alma ve uygulama kademelerinde üç kurum değerlidir: (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi. Bu kurumların değer sırası da piyasa iktisadı modeli ortasında burada sıralandığı haldedir. Piyasa, toplumun taleplerine bakılırsa üretim yaparken piyasada yer alan tüketicilerin temel güdüsü elde edecekleri faydayı, firmaların temel güdüsü ise kârlarını maksimize etmektir. Siyasetçi, bu örgütlenme cinsinde, genel olarak, seçimle işbaşına gelir. Seçimle işbaşına geldiği için siyasetçinin temel güdüsü oylarını maksimize etmektir. Bürokrat, siyasetçi tarafınca atanarak işbaşına gelir. Onun maksadı ise yetkisini maksimize ederek otoritesini güçlendirmek ve yerini korumaktır. bu biçimdece piyasa iktisadında, kumanda iktisadından farklı olarak, üç maksimizasyon olgusu çıkar karşımıza: (1) Tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmanın kâr maksimizasyonu gayreti, (2) siyasetçinin oy maksimizasyonu uğraşı, (3) bürokratın yetki maksimizasyonu gayreti. Bu üç uğraş, birbirinin alanına geçişler yapmadığı sürece birbirini istikrarlar ve iktisattaki sistemler gerçek işler.
Dünyada en yaygın görülen ekonomik sistem olan karma ekonomik sistemde kamu kesitiyle birlikte özel kesim firmaları da üretimin ortasındadır. Karma ekonomik örgütlenme biçiminde neyin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceği sorularının cevabını kısmen siyasetçiler ve bürokratlar, kısmen de piyasa verir. Karma iktisat sisteminde, üç kurumun değer sıralaması yerine nazaran değişir. Batı ekonomilerinde bu sıralama piyasa iktisadı sisteminde olduğu üzere (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi biçiminde iken doğuya yanlışsız gidildikçe kıymet sırası kumanda iktisadı sistemindeki üzere (1) siyaset, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçimine dönüşür.
Piyasa sistemi, mal yahut hizmetlerin fiyatının piyasada belirlenmesini öngörür. Burada meblağları belirleyen kurum piyasadır. Buna karşılık kumanda iktisadında meblağları siyaset ve bürokrasi belirler. Burada piyasa sistemi devre dışıdır. Karma ekonomik sistemde kimi mal ve hizmetlerin fiyatlarını piyasa, birtakım mal ve hizmetlerin fiyatlarını ise siyaset ve bürokrasi belirler.
Piyasa iktisadında kâr, oy ve yetki maksimizasyonu birbirini dengeleyen bir görünüm vermekle birlikte şayet bu kümelerin yetkileri içinde birbirine geçişler yaşanmaya başlarsa yetki karışıklıkları da ortaya çıkar. Bu durum piyasa iktisadının fonksiyonlarını yapamamasına niye olur. elbette piyasada belirlenmesi gereken fiyatlara yahut ölçülere siyaset yahut bürokrasi müdahale etmeye başlarsa o sistem piyasa iktisadından beklenen yararları sağlayamaz. bu biçimde bir durumda siyasetçi kendi oylarını maksimize etmeye çalışırken tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmaların kâr maksimizasyonu prensibini bozmaya başlar. Bu gelişme bizi piyasanın bozulmasına gdolayır. Bilhassa seçimlere yaklaşılırken siyasetçi, idaresi altındaki bürokratlara fiyatlara ya da faizlere müdahale etme siparişini vererek seçimde alacağı oyları maksimize etmeye çalışır. kimi vakit bu müdahale Merkez Bankaları üzere bağımsız yapıda kurulmuş kurumlara yönelik olarak bile ortaya çıkabilir. Bürokrat, yerini ve yetkilerini korumak tasasıyla siyasetçinin bu siparişlerini yerine getirdiğinde siyasetçi ile bürokratın gayesi bir ortak noktada buluşmuş olursa da bu buluşmadan çıkan sonuç tüketicinin yarar, firmanın da kâr maksimizasyonu prensibiyle çelişkiye niye olur. Zira piyasanın, kendi kurallarına göre çalışamaması kısa periyotta firmaya çıkar sağlamış olsa bile uzun periyotta piyasanın bozulmasına, risklerin artmasına ve ötürüsıyla hasılatların düşmesine niye olur. Siyasetçi ile bürokrat piyasaya müdahale yoluyla firmanın alanına geçiş yaparak onun kâr maksimizasyonu unsurunu zedelediği vakit sistem piyasaya yakın görünümden uzaklaşmaya ve kumanda iktisadı görünümüne yaklaşmaya başlar.
Piyasa iktisadında, bilhassa de döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığı bir modelde, Merkez Bankasının araç bağımsızlığı kıymetlidir. Faizi, paranın fiyatı olarak kabul edersek faize müdahale de bir manada fiyata müdahale sayılır. Merkez Bankası, piyasada özgür olarak belirlenen faize direkt müdahalede bulunmak yerine, bankalara yönelttiği fonlamanın maliyetiyle oynayarak dolaylı yoldan onların faiz belirlemelerini belli bir çerçevede tutmaya çalışır. Bunu yaparken siyasal iktidardan bağımsız hareket etmesi fazlaca kıymetlidir. Zira Merkez Bankasının elinde, enflasyonla çaba için mevcut olan en kıymetli araç faizdir ve faiz siyaseti siyasal iktidarın müdahalesine açıldığında enflasyon kontrolden çıkabilir.
Türkiye’de siyasal iktidar, son birkaç yıldır TCMB’nin faiz belirleme yetkisine karışmaya başladı. Bunu kimi vakit en üst makamdan gelen tehdit biçiminde, kimi vakit basına demeç verme yoluyla yaptı. Bu baskıların tesiri TCMB üzerinde kimi vakit fazlaca açık halde kimi vakit de kapalı olarak görüldü.
Ne vakit yapısal ıslahattan kelam edilse bu kavramın tam olarak neyi söz ettiği soruluyor. Üstten beri anlattığım çerçeve yapısal ıslahatın tipik bir örneğidir. Şayet biz, piyasa sisteminde yaşamayı kendimize model olarak seçmişsek kurumların değer sıralamasının (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi halinde olmasını kabul edeceğiz demektir. Şayet karma ekonomik sistemi seçmişsek ve bunu piyasa sistemine yakın bir model olarak oluşturmaya çabalıyorsak bu biçimde bu sıralama bir daha bu biçimde olacak demektir. Bu durumda piyasaya karışma, düzenleme ve siyasetten arındırılmış denetleme ile sonlu kalacak demektir. Bu çizilen çerçeveye Merkez Bankasının faiz belirleme yetkisi de dâhil kuşkusuz. örneğin bu basamağa geçebilirsek yapısal ıslahatların en değerlisini yapmış oluruz.
Yapısal sıkıntılarımızın neler olduğunu biliyoruz. İdeolojiden sıyrılarak bakabildiğimiz alanlarda bu sıkıntıların nasıl çözüleceğini de uygun makûs biliyoruz. Örneğin Merkez Bankası maddesine bağımsızlık unsurunu gözümüzü kırpmadan koyabiliyoruz. Lakin problem kurumların ehemmiyet sıralamasının (1) siyasetçi, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçiminden (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi biçimine geçmesine gelince orada kalıyoruz. O denli olunca örneğin Merkez Bankası maddesindeki bağımsızlık unsuru hiç bir mana tabir etmeyen bir süs hususu olarak kalıveriyor.
Yapısal ıslahat bahislerini tartışırken en evvel anlamamız gereken konu şudur: Yasa değiştirmekle ya da tahlilleri maddelere yazmakla iş bitmiyor. Asıl problem bu biçimde başlıyor. Zira o yazdıklarımızı uygulamadığımız ya da zıddını yaptığımızda toplumda maddelere, kurallara hürmet azaldığı üzere yapısal ıslahatların yapılıp yürütülebileceğine olan inanç da kayboluyor.
Bu bahiste birinci makalemi 1997 yılında Hazine Müsteşarıyken Hazine Mecmuasında yazmıştım. sonrasındasında birkaç sefer bu temayı geliştirerek tekrar yazdım. 12.03.2002’de Radikal’de yayınlanan ‘Ekonomik Sistemler’ başlıklı yazım ve 2004’de İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları içinden çıkan Gülten Kazgan’a Armağan kitabının sayfa 269 – 274 içinde yer alan ‘Türkiye’nin Ekonomik Sıkıntılarına Farklı Bir Bakış’ başlıklı makalem de bu bahis üzerinedir.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır