Beykozlu
New member
Mahfi Eğilmez*
Merkez Bankası ne iş yapar?
Merkez Bankası, banknot (kâğıt para) basımının tek yetkilisidir (madeni para basımı yetkisi Hazine’ye bağlı Darphane ve Damga Matbaasına aittir.) Merkez Bankası bastığı bu paranın sirkülasyonundan sorumludur. Fiyat istikrarını sağlamak, yani enflasyon ve deflasyona yol açmadan parayı yönetmek ve bu maksada ulaşmak için para siyaseti araçlarını bağımsız olarak kullanmakla yükümlüdür. Merkez Bankası ülkenin altın ve döviz rezervlerini saklamak ve yönetmekle ve finansal sistemde istikrarı sağlamak emeliyle, para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almakla da bakılırsavlidir.
neden Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası değil de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası?
Merkez Bankası,11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı yasa ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) unvanı altında özel hukuk hükmî kişiliğine sahip ve özel sermayenin de katıldığı devletten farklı ve bağımsız bir kurum olarak anonim iştirak halinde kurulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti ibaresine ve T.C. kısaltmasına yer verilmemesi, bunun yerine Türkiye Cumhuriyet ibaresinin kullanılmasındaki emel Bankanın bağımsızlığını vurgulamak, devlete ilişkin bir kuruluş; bir kamu kuruluşu olduğu izlenimi vermemek içindir (aynı vakitte kısaltma olarak TCMB kullanıldığına dikkat edilmeli.)
TCMB’nin sahibi kim?
Merkez Bankası bir anonim iştirak olduğu için sermayedarları vardır. 2020 sonu prestijiyle Banka sermayesindeki paylar şu biçimdedir (Kaynak: TCMB, EY Bağımsız Kontrol Raporu 2020, Sayfa 31.)
Görüleceği üzere Merkez Bankası’nda pay yükü yüzde 55 ile Hazine’dedir (Mervak, TCMB Vakfı’dır.)
Merkez bankalarının bağımsızlığı neden değerlidir?
Madeni paranın yerini almaya başlayan kâğıt para, mali genişleme işini güzelden güzele kolaylaştırdı. Ne kâğıdın ne de mürekkebin sonu vardı. Birkaç liralık masrafla binlerce liralık kâğıt para basılabiliyordu. Bu imkân hükümetlere diledikleri kadar para basma yetkisi veriyordu. Bilhassa Birinci Dünya Savaşı daha sonrasında birkaç ülke haricindeki bütün ülkeler kâğıt para basımı karşılığında kasaya altın koyma işini de bırakınca karşılıksız kalan kâğıt paranın çoğaltılmasının önünde mani kalmadı. İşte merkez bankası bağımsızlığı burada devreye girdi. Merkez bankası, hükümetlerin istediği kadar para basmayacak, ekonomik gereklere uygun para basacaktı. Para basma sonucu Merkez Bankası’na ilişkin olacak ve ona müdahale edilmeyecekti. Gerçek bağımsızlık buydu, hala da budur. Merkez bankası emel konusunda bağımsız değildir. Hangi hedefe hizmet edeceği çoklukla yasasında yazılıdır. Günümüzde merkez bankası bağımsızlığı denildiğinde para siyaseti araçlarını (faiz, zarurî karşılı ve açık piyasa işlemleri) kullanmak konusunda siyasetten bağımsız karar verip uygulama yapabilmek anlaşılmaktadır.
TCMB’nin para basma yetkisi ve bastığı para ölçüsü
Merkez bankalarının temel bakılırsavlerinden birisinin ülke parasını (kâğıt para) basmak ve piyasaya sürmek olduğuna üstte değinmiştik. Ülkemizde banknot basma ve ihraç yetkisi Anayasa’nın 87’nci hususuna bakılırsa Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) aittir. TCMB’nin kuruluş yasası olan 1715 sayılı yasanın 1’inci hususuyla banknot ihracı imtiyazı, 30 yıl mühletle Merkez Bankasına verildi, bu müddet iki sefer uzatıldı 1994 yılında çıkarılan 3985 sayılı maddeyle müddet sınırlaması kaldırıldı ve bu biçimdece banknot ihraç yetkisi süresiz olarak TCMB’ye devredilmiş oldu.
TCMB’nin 25 Haziran 2021 prestijiyle basıp da piyasaya sürdüğü kâğıt para ölçüsü + Darphane’nin basıp piyasaya sürdüğü madeni para ölçüsü = 219,2 milyar TL. Bunun 15,3 milyar TL’lik kısmı banka kasalarında, kalan 203,9 milyar TL’lik kısmı dolanımda bulunuyor.
Merkez Bankası fiyat istikrarını sağlamak için ne yapar?
Merkez Bankası, iktisat siyasetinin en değerli alt siyasetlerinden birisi olan para siyasetini yürütmekle vazifelidir. Banka, bu siyasetin araçlarını (faiz, zarurî karşılık oranları, açık piyasa işlemleri) fiyat istikrarını sağlamak gayesiyle kullanır. Merkez Bankası kısa vadeli fonlara istikamet veren siyaset faizini artırdığında piyasada faizler yükselir, düşürdüğünde piyasada faizler düşer. Zarurî karşılık oranlarını artırdığında kredi kullanım ölçüsü azalır, düşürdüğünde ise kredi kullanım ölçüsü artar. Merkez bankası her iki aracı da enflasyonu (veya deflasyonu) kontrol altına almak için kullanır.
TCMB hangi para siyaseti yaklaşımını kullanıyor?
TCMB, günümüzde bir fazlaca merkez bankası üzere ‘enflasyon hedeflemesi’ denilen bir para siyaseti yaklaşımı uyguluyor. Bu yaklaşımda asıl olan merkez bankasının ya tek başına ya da bizde olduğu üzere hükümetle bir arada bir yılsonu enflasyon gayesi belirlemesi ve elindeki para siyaseti araçlarını bu maksada ulaşmak için kullanımıdır. Bu yaklaşımın sonuç verebilmesi için merkez bankasının diğer hiç bir gayeyle yahut maksatla ilgilenmemesi gerekir. Aksi takdirde bizdeki uygulamada olduğu üzere amaçtan büyük sapmalar ortaya çıkabiliyor.
Merkez Bankasının değerli özelliklerinden bir tanesi de, bankalar açısından ‘son borç verici’ (lender of last resort) pozisyonunda olmasıdır. Piyasada ortaya çıkabilecek süreksiz likidite sıkışıklıklarının yaratacağı ödeme sistemi aksamalarını gidermek ve finansal piyasaların aktif bir biçimde çalışmasını sağlayabilmek için TCMB, bankalara çeşitli yollarla kredi imkanı sağlamaktadır.
TCMB’nin faizleri
Merkez bankası bankalar açısından ‘son borç verici’ dir. Bankalar açıklarını kapatmak için öteki yerden borç bulamazlarsa merkez bankasından borçlanırlar. Merkez bankası yalnızca kısa vadeli (gecelik, haftalık) borç verir ya da borç alır ve karşılığında faiz verir ya da alır. Aktüel olarak TCMB’nin faizleri (yıllık oranlar) şu biçimdedir:
TCMB son devirde fonlama konusunu yüzde 19 oranında faiz aldığı 1 hafta vadeli repo karşılığı borç vermeye bakılırsa yürütmektedir.
TCMB’nin rezervleri
Ülkelerin sahip olduğu döviz ve altın rezervleri ülkelerin risklerinin teminat altında olduğunun göstergesidir. Üstte merkez bankalarının nazaranvlerini anlatırken ülkenin sahip olduğu resmi döviz ve altın varlıklarını saklamayı ve yönetmeyi de nazaranvleri içinde saymıştık. TCMB’de birebir nazaranvi yapıyor. 25 Haziran 2021 tarihi prestijiyle TCMB’nin rezervleri şu biçimdedir (Kaynak: https://tcmb-reserves.github.io/)
Buna bakılırsa TCMB brüt rezervleri 100 milyar dolar ötüründa, net rezervleri (emanet duran rezervler düşülünce) 21 milyar dolar ve swaplar da düşülünce net rezervleri eksi 46 milyar ötüründa bulunuyor.
TCMB’nin altınları nerede duruyor?
Merkez bankaları sahip oldukları ya da zarurî karşılıklar üzere çeşitli niçinlerle rezervleri içinde bulunan altınları gerek kendi kasalarında gerekse öbür merkez bankalarının kasalarında saklarlar. Bunları diğer merkez bankalarının kasalarında saklamalarının sebebi swap süreçlerinde daha kolay kullanabilmek içindir.
31 Aralık 2020 prestijiyle TCMB’nin sahip olduğu ya da rezervinde bulunan altınların saklandığı yerler şu biçimdedir (Kaynak: TCMB, EY Bağımsız Kontrol Raporu 2020, Sayfa 21.)
Görüleceği üzere TCMB sahip olduğu büyük kısmını Borsa İstanbul (BIST) nezdinde bir kısmını kendi kasalarında, bir kısmını de İngiltere Merkez Bankası’nda (BOE) saklamaktadır. Bankaların mecburî karşılık olarak yatırdığı altınların da yaklaşık üçte ikisi BIST nezdinde, üçte biri de BOE nezdinde bulunmaktadır.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır
Merkez Bankası ne iş yapar?
Merkez Bankası, banknot (kâğıt para) basımının tek yetkilisidir (madeni para basımı yetkisi Hazine’ye bağlı Darphane ve Damga Matbaasına aittir.) Merkez Bankası bastığı bu paranın sirkülasyonundan sorumludur. Fiyat istikrarını sağlamak, yani enflasyon ve deflasyona yol açmadan parayı yönetmek ve bu maksada ulaşmak için para siyaseti araçlarını bağımsız olarak kullanmakla yükümlüdür. Merkez Bankası ülkenin altın ve döviz rezervlerini saklamak ve yönetmekle ve finansal sistemde istikrarı sağlamak emeliyle, para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almakla da bakılırsavlidir.
neden Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası değil de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası?
Merkez Bankası,11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı yasa ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) unvanı altında özel hukuk hükmî kişiliğine sahip ve özel sermayenin de katıldığı devletten farklı ve bağımsız bir kurum olarak anonim iştirak halinde kurulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti ibaresine ve T.C. kısaltmasına yer verilmemesi, bunun yerine Türkiye Cumhuriyet ibaresinin kullanılmasındaki emel Bankanın bağımsızlığını vurgulamak, devlete ilişkin bir kuruluş; bir kamu kuruluşu olduğu izlenimi vermemek içindir (aynı vakitte kısaltma olarak TCMB kullanıldığına dikkat edilmeli.)
TCMB’nin sahibi kim?
Merkez Bankası bir anonim iştirak olduğu için sermayedarları vardır. 2020 sonu prestijiyle Banka sermayesindeki paylar şu biçimdedir (Kaynak: TCMB, EY Bağımsız Kontrol Raporu 2020, Sayfa 31.)
Görüleceği üzere Merkez Bankası’nda pay yükü yüzde 55 ile Hazine’dedir (Mervak, TCMB Vakfı’dır.)
Merkez bankalarının bağımsızlığı neden değerlidir?
Madeni paranın yerini almaya başlayan kâğıt para, mali genişleme işini güzelden güzele kolaylaştırdı. Ne kâğıdın ne de mürekkebin sonu vardı. Birkaç liralık masrafla binlerce liralık kâğıt para basılabiliyordu. Bu imkân hükümetlere diledikleri kadar para basma yetkisi veriyordu. Bilhassa Birinci Dünya Savaşı daha sonrasında birkaç ülke haricindeki bütün ülkeler kâğıt para basımı karşılığında kasaya altın koyma işini de bırakınca karşılıksız kalan kâğıt paranın çoğaltılmasının önünde mani kalmadı. İşte merkez bankası bağımsızlığı burada devreye girdi. Merkez bankası, hükümetlerin istediği kadar para basmayacak, ekonomik gereklere uygun para basacaktı. Para basma sonucu Merkez Bankası’na ilişkin olacak ve ona müdahale edilmeyecekti. Gerçek bağımsızlık buydu, hala da budur. Merkez bankası emel konusunda bağımsız değildir. Hangi hedefe hizmet edeceği çoklukla yasasında yazılıdır. Günümüzde merkez bankası bağımsızlığı denildiğinde para siyaseti araçlarını (faiz, zarurî karşılı ve açık piyasa işlemleri) kullanmak konusunda siyasetten bağımsız karar verip uygulama yapabilmek anlaşılmaktadır.
TCMB’nin para basma yetkisi ve bastığı para ölçüsü
Merkez bankalarının temel bakılırsavlerinden birisinin ülke parasını (kâğıt para) basmak ve piyasaya sürmek olduğuna üstte değinmiştik. Ülkemizde banknot basma ve ihraç yetkisi Anayasa’nın 87’nci hususuna bakılırsa Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) aittir. TCMB’nin kuruluş yasası olan 1715 sayılı yasanın 1’inci hususuyla banknot ihracı imtiyazı, 30 yıl mühletle Merkez Bankasına verildi, bu müddet iki sefer uzatıldı 1994 yılında çıkarılan 3985 sayılı maddeyle müddet sınırlaması kaldırıldı ve bu biçimdece banknot ihraç yetkisi süresiz olarak TCMB’ye devredilmiş oldu.
TCMB’nin 25 Haziran 2021 prestijiyle basıp da piyasaya sürdüğü kâğıt para ölçüsü + Darphane’nin basıp piyasaya sürdüğü madeni para ölçüsü = 219,2 milyar TL. Bunun 15,3 milyar TL’lik kısmı banka kasalarında, kalan 203,9 milyar TL’lik kısmı dolanımda bulunuyor.
Merkez Bankası fiyat istikrarını sağlamak için ne yapar?
Merkez Bankası, iktisat siyasetinin en değerli alt siyasetlerinden birisi olan para siyasetini yürütmekle vazifelidir. Banka, bu siyasetin araçlarını (faiz, zarurî karşılık oranları, açık piyasa işlemleri) fiyat istikrarını sağlamak gayesiyle kullanır. Merkez Bankası kısa vadeli fonlara istikamet veren siyaset faizini artırdığında piyasada faizler yükselir, düşürdüğünde piyasada faizler düşer. Zarurî karşılık oranlarını artırdığında kredi kullanım ölçüsü azalır, düşürdüğünde ise kredi kullanım ölçüsü artar. Merkez bankası her iki aracı da enflasyonu (veya deflasyonu) kontrol altına almak için kullanır.
TCMB hangi para siyaseti yaklaşımını kullanıyor?
TCMB, günümüzde bir fazlaca merkez bankası üzere ‘enflasyon hedeflemesi’ denilen bir para siyaseti yaklaşımı uyguluyor. Bu yaklaşımda asıl olan merkez bankasının ya tek başına ya da bizde olduğu üzere hükümetle bir arada bir yılsonu enflasyon gayesi belirlemesi ve elindeki para siyaseti araçlarını bu maksada ulaşmak için kullanımıdır. Bu yaklaşımın sonuç verebilmesi için merkez bankasının diğer hiç bir gayeyle yahut maksatla ilgilenmemesi gerekir. Aksi takdirde bizdeki uygulamada olduğu üzere amaçtan büyük sapmalar ortaya çıkabiliyor.
Merkez Bankasının değerli özelliklerinden bir tanesi de, bankalar açısından ‘son borç verici’ (lender of last resort) pozisyonunda olmasıdır. Piyasada ortaya çıkabilecek süreksiz likidite sıkışıklıklarının yaratacağı ödeme sistemi aksamalarını gidermek ve finansal piyasaların aktif bir biçimde çalışmasını sağlayabilmek için TCMB, bankalara çeşitli yollarla kredi imkanı sağlamaktadır.
TCMB’nin faizleri
Merkez bankası bankalar açısından ‘son borç verici’ dir. Bankalar açıklarını kapatmak için öteki yerden borç bulamazlarsa merkez bankasından borçlanırlar. Merkez bankası yalnızca kısa vadeli (gecelik, haftalık) borç verir ya da borç alır ve karşılığında faiz verir ya da alır. Aktüel olarak TCMB’nin faizleri (yıllık oranlar) şu biçimdedir:
TCMB son devirde fonlama konusunu yüzde 19 oranında faiz aldığı 1 hafta vadeli repo karşılığı borç vermeye bakılırsa yürütmektedir.
TCMB’nin rezervleri
Ülkelerin sahip olduğu döviz ve altın rezervleri ülkelerin risklerinin teminat altında olduğunun göstergesidir. Üstte merkez bankalarının nazaranvlerini anlatırken ülkenin sahip olduğu resmi döviz ve altın varlıklarını saklamayı ve yönetmeyi de nazaranvleri içinde saymıştık. TCMB’de birebir nazaranvi yapıyor. 25 Haziran 2021 tarihi prestijiyle TCMB’nin rezervleri şu biçimdedir (Kaynak: https://tcmb-reserves.github.io/)
Buna bakılırsa TCMB brüt rezervleri 100 milyar dolar ötüründa, net rezervleri (emanet duran rezervler düşülünce) 21 milyar dolar ve swaplar da düşülünce net rezervleri eksi 46 milyar ötüründa bulunuyor.
TCMB’nin altınları nerede duruyor?
Merkez bankaları sahip oldukları ya da zarurî karşılıklar üzere çeşitli niçinlerle rezervleri içinde bulunan altınları gerek kendi kasalarında gerekse öbür merkez bankalarının kasalarında saklarlar. Bunları diğer merkez bankalarının kasalarında saklamalarının sebebi swap süreçlerinde daha kolay kullanabilmek içindir.
31 Aralık 2020 prestijiyle TCMB’nin sahip olduğu ya da rezervinde bulunan altınların saklandığı yerler şu biçimdedir (Kaynak: TCMB, EY Bağımsız Kontrol Raporu 2020, Sayfa 21.)
Görüleceği üzere TCMB sahip olduğu büyük kısmını Borsa İstanbul (BIST) nezdinde bir kısmını kendi kasalarında, bir kısmını de İngiltere Merkez Bankası’nda (BOE) saklamaktadır. Bankaların mecburî karşılık olarak yatırdığı altınların da yaklaşık üçte ikisi BIST nezdinde, üçte biri de BOE nezdinde bulunmaktadır.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır