Beykozlu
New member
*Dr. Ozan Bingöl
Kamu ihale sistemi neden vardır? İhale prensipleri, kurallar, şikayet ve kontrol düzenekleri ile ne amaçlanır? İstisnalar ile delik deşik olmuş ihale sistemi bekleneni verir mi? Direkt temin ve pazarlık yolunun toplam kamu alımları ortasında artan hissesi ne manaya gelir?
Soruları uzatmak mümkün. Bu yazıda kamu ihale sistemine neden gerek olduğu, faal bir ihale sisteminin ehemmiyetine değindikten daha sonra, mevcut kamu ihale sistemimizin son devrini datalarla tahlil edeceğim.
Kamu İhale Sistemi neden Vardır? Olmasa da Olur mu?
Devletler vatandaşların ortak muhtaçlığının karşılanmasında değerli bir araçtır. Devletin ortak gereksinimleri karşılamak için gereksinim duyduğu finansman temel itibariyle vergilerle karşılanır. Günümüz “Vergi Devleti“nde, devletin gelirlerinin %80’inden çoksı vergi gelirlerinden oluşur.
Adil bir vergi sistemi, toplumsal huzur ve adil gelir dağılımı açısından ne kadar kıymetli ise; toplanan vergilerle yapılacak kamu harcamalarının saydam, dürüst ve faal bir biçimde yapılması da bir o kadar değerlidir. Bu kapsamda kamu ihale sistemi, ihalelerde saydamlığın, rekabetin, eşit muamelenin, saklılığın, güvenirliliğin, kamuoyu kontrolünün, kamusal gereksinimlerin en uygun koşullarla ve vaktinde karşılanması ve kamusal kaynakların verimli ve faal kullanılmasının en geniş manada sağlanması için vardır.
Kamunun mal ve hizmet alımı ile üretim işlerinin sıkı ve yanlışsız kurallara bağlanmaması durumunda önemli boyutta yolsuzluk, suistimal, verimsizlik ve israf kelam konusu olur. Zira, kamu harcanması yapan bir bürokrat, bu harcamaya karar veren siyasetçi nihayetinde diğerinin parasını, diğeri için harcamaktadır. Milton Friedman tarafınca ortaya konan ve aşağıda özetle sunduğum harcama matrisinin sarı renkli “çek işareti” ile işaretli kısmı tam da bu duruma ilişkindir.
Bu yüzden, devletin hantallıktan kurtarılması, devletin mal ve hizmet alımlarının en faal ve verimli, rekabet ortamında yapılmasını istiyorsanız faal bir kamu ihale sistemine sahip olmak zorundasınız. Bunun içindir ki, çalışır ve faal bir kamu ihale sistemi çağdaş demokratik hukuk devleti için şayet olmazsa olmaz bir sistemdir. Devlet olmanın, hakkaniyetin, bütçe hakkının, tüyü bitmemiş yetimin hakkının korunmasının ön şartıdır. Obez devletten kurtulmak için düzeltilmesi gereken alanların başında kamu ihale sistemi gelir.
Pekala, Türkiye’de kamu ihale sistemi ile ilgili durum nedir? Bu soruya karşılığımı aşağıdaki alt başlıklarda bulacaksınız.
Yeni İhale Sistemini Çok Çabuk Eskittik.
Türkiye, kavramları, pahaları ve kurumları eskitme konusunda fazlaca beceriklidir. Öteki ülkelerde tıkır tıkır işleyen sistemi getirip kurun, bir yolunu bulur, bir açık keşfeder ve sonunda en eksiksiz sistemleri bile özünden uzaklaştırırız.
“Hocam fazlaca karamsarsınız.” diyenleri duydum güya. “Yok, bu karamsarlık değil. Karamsarlık geleceğe ait beklentilerde olur, ben ise geçmişte gerçekleşmiş olaylara ait tespitte bulunuyorum.“
Kamu İhale Kanunu, hükümet tasarısı olarak Bülent ECEVİT’in imzası ile 20 Kasım 2001 yılında Meclise sevk edildi. Tasarının genel öne sürülen nedenini okuduğunuzda eski ihale sisteminin eksiklikler ile malul olduğunu, bu niçinle daha saydam, daha rekabetçi daha az istisnalı, aktiflik ve verimliliği temel alan yesyeni bir ihale sisteminin inşa edilmek istendiğini görüyorsunuz. Kamu İhale Kanununa niye gereksinim duyulduğu Kanunun genel öne sürülen nedeninin girişinde aşağıdaki biçimde özetlenmiştir:
“8.9.1983 tarihindeki ve 2886 sayılı Devlet İhale Kanununun günümüzün değişen ve gelişen gereksinimlerine yanıt veremediği, uygulamada ortaya çıkan aksaklıkları yok etmede yetersiz kaldığı, bütün kamu kurumlarını kapsamadığı, Avrupa Birliği ve milletlerarası ihale uygulamalarına paralellik göstermediği görüldüğünden, kamu ihaleleri ile ilgili geniş kapsamlı yeni bir kanun hazırlanmasına muhtaçlık duyulmuştur.”
4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ile;
Yeni bir kamu ihale mevzuatı ve yeni kurumsal yapılanma ile kamu alımlarındaki verimsizlik, suistimallerin önüne geçilmesi temel gaye olarak ortaya konulmuştur.
4734 sayılı Kamu İhale Kanunu, kimi unsurları haricinde, 01.01.2003 tarihinde yürürlüğe girdi. Daha 18 yaşını doldurmamış, ama tüm saçları ağarmış, beli bükülmüş, kendini tüketmiş bir Kanunla karşı karşıyayız. niye mi? niçinler aşağıdaki gib:
Ben Susayım, Sayılar Konuşsun…
Aşağıda size hayli özet tablolar vereceğim. Tablolardaki sayılar kamu ihale sistemimizin geldiği noktayı gösterme açısından neredeyse kelama hacet bırakmıyor. Lakin, biz bir daha de duymak istemeyen kulaklara sesimizi duyurabilmek için birkaç küçük kıymetlendirme yapacağız.
Tablo 1: Toplam Kamu Alımları İçinde İstisna Kapsamındaki Alımların Yeri
4734 sayılı Kanuna tabi olmadan, istisna kapsamında yapılan kamu mal ve hizmet alım fiyatı yalnızca 2020 yılı için 19 milyar 644 milyon liradır. 2014-2020 periyodunda kamu ihale sistemine tabi olmadan yapılan mal ve hizmet alımlarının toplamı 114 milyar 847 milyon liradır. Muazzam sayılar. Bu kadar istisnanın kelam konusu olduğu bir ihale sistemi 2001 yılında özlenen kamu ihale sisteminden ne kadar uzakta değil mi?
Kamu ihale Kanunu kapsamı haricinde tutulan mal ve hizmet alımları rakamsal büyüklüğünün yanında, toplam kamu alımları ortasındaki hissesi açısından da daima artmıştır. İstisna kapsamındaki kamu alımlarının toplam kamu alımları ortasındaki hissesi %7,4 iken 2019 yılında bu oran %12,66’ya kadar yükselmiştir. Son üç yıldır ise yüzde 11’in altına hiç düşmemiştir. Öbür bir deyişle kamu alımlarının onda birinden çoksı kamu ihale sisteminin büsbütün haricinde gerçekleşiyor. Devlet bu kapsamda hangi mal ve hizmeti, kimden, hangi yolla, hangi koşullarda alıyor? Kaide arıyor mı? Rekabet var mı? Uygun fiyat arayışı var mı? Bilmiyoruz. Umarız vardır. Lakin, devlet işleri umarak, birilerinin insaf ve vicdanına bırakılarak yürütülmez. Kurum, kural, unsurlarla işler devlet. Şeffaflık, hesap verebilirlik, rekabet, en uygun fiyatla en kaliteli mal ve hizmetin alınmasıdır vergi ödeyicilerinin beklentisi. Aksi durumdaki davranışlardan da hesap sorabilmektir.
Tablo 2: Kamu Alımlarına Ait Seçilmiş Bilgiler
Üstte 2014-2020 periyoduna ilişkin kamu alımlarına ait datalara yer verilmiştir. Üstteki datalarda en dikkat cazip konulardan birisi toplam kamu alımlarında “pazarlık usulü”nün artan tartısıdır. 2014 yılında toplam kamu alımlarının yalnızca %8,2’si pazarlık yordamı ile yapılırken, 2020 yılına geldiğimizde bu oran %21,9 olmuştur. Artış 7 yıllık devirdeki artış oranı %168 olarak gerçekleşmiştir. Bu artışa paralel olarak toplam kamu alımları ortasında, kamu alımlarında en şeffaf formül olan açık ihale yordamının tartısı azalmıştır. 2014 yılında toplam kamu alımlarında açık ihale yoluyla yapılan alımların oranı %73,6 iken 2020 yılında bu oran %60,8’e gerilemiştir. Yedi yıllık periyot zarfında 43.7 milyar liralık meblağa ulaşan “doğrudan temin” yoluyla mal ve hizmet alımlarını yorumlamaya bile muhtaçlık duymuyorum.
Sonuç olarak…
Faal bir kamu ihale sistemi vergilerimizin aktif bir biçimde kullanması için vazgeçilmezdir. Zira, kamu ihale sistemi faal değil ise;
Gerçekleri görmek için bakan ey gözler! Kamu ihale sistemimize bakınca Siz ne görüyorsunuz?
Bu yazı Ozan Bingöl’ün şahsi blogundan alınmıştır.
Kamu ihale sistemi neden vardır? İhale prensipleri, kurallar, şikayet ve kontrol düzenekleri ile ne amaçlanır? İstisnalar ile delik deşik olmuş ihale sistemi bekleneni verir mi? Direkt temin ve pazarlık yolunun toplam kamu alımları ortasında artan hissesi ne manaya gelir?
Soruları uzatmak mümkün. Bu yazıda kamu ihale sistemine neden gerek olduğu, faal bir ihale sisteminin ehemmiyetine değindikten daha sonra, mevcut kamu ihale sistemimizin son devrini datalarla tahlil edeceğim.
Kamu İhale Sistemi neden Vardır? Olmasa da Olur mu?
Devletler vatandaşların ortak muhtaçlığının karşılanmasında değerli bir araçtır. Devletin ortak gereksinimleri karşılamak için gereksinim duyduğu finansman temel itibariyle vergilerle karşılanır. Günümüz “Vergi Devleti“nde, devletin gelirlerinin %80’inden çoksı vergi gelirlerinden oluşur.
Adil bir vergi sistemi, toplumsal huzur ve adil gelir dağılımı açısından ne kadar kıymetli ise; toplanan vergilerle yapılacak kamu harcamalarının saydam, dürüst ve faal bir biçimde yapılması da bir o kadar değerlidir. Bu kapsamda kamu ihale sistemi, ihalelerde saydamlığın, rekabetin, eşit muamelenin, saklılığın, güvenirliliğin, kamuoyu kontrolünün, kamusal gereksinimlerin en uygun koşullarla ve vaktinde karşılanması ve kamusal kaynakların verimli ve faal kullanılmasının en geniş manada sağlanması için vardır.
Kamunun mal ve hizmet alımı ile üretim işlerinin sıkı ve yanlışsız kurallara bağlanmaması durumunda önemli boyutta yolsuzluk, suistimal, verimsizlik ve israf kelam konusu olur. Zira, kamu harcanması yapan bir bürokrat, bu harcamaya karar veren siyasetçi nihayetinde diğerinin parasını, diğeri için harcamaktadır. Milton Friedman tarafınca ortaya konan ve aşağıda özetle sunduğum harcama matrisinin sarı renkli “çek işareti” ile işaretli kısmı tam da bu duruma ilişkindir.
Bu yüzden, devletin hantallıktan kurtarılması, devletin mal ve hizmet alımlarının en faal ve verimli, rekabet ortamında yapılmasını istiyorsanız faal bir kamu ihale sistemine sahip olmak zorundasınız. Bunun içindir ki, çalışır ve faal bir kamu ihale sistemi çağdaş demokratik hukuk devleti için şayet olmazsa olmaz bir sistemdir. Devlet olmanın, hakkaniyetin, bütçe hakkının, tüyü bitmemiş yetimin hakkının korunmasının ön şartıdır. Obez devletten kurtulmak için düzeltilmesi gereken alanların başında kamu ihale sistemi gelir.
Pekala, Türkiye’de kamu ihale sistemi ile ilgili durum nedir? Bu soruya karşılığımı aşağıdaki alt başlıklarda bulacaksınız.
Yeni İhale Sistemini Çok Çabuk Eskittik.
Türkiye, kavramları, pahaları ve kurumları eskitme konusunda fazlaca beceriklidir. Öteki ülkelerde tıkır tıkır işleyen sistemi getirip kurun, bir yolunu bulur, bir açık keşfeder ve sonunda en eksiksiz sistemleri bile özünden uzaklaştırırız.
“Hocam fazlaca karamsarsınız.” diyenleri duydum güya. “Yok, bu karamsarlık değil. Karamsarlık geleceğe ait beklentilerde olur, ben ise geçmişte gerçekleşmiş olaylara ait tespitte bulunuyorum.“
Kamu İhale Kanunu, hükümet tasarısı olarak Bülent ECEVİT’in imzası ile 20 Kasım 2001 yılında Meclise sevk edildi. Tasarının genel öne sürülen nedenini okuduğunuzda eski ihale sisteminin eksiklikler ile malul olduğunu, bu niçinle daha saydam, daha rekabetçi daha az istisnalı, aktiflik ve verimliliği temel alan yesyeni bir ihale sisteminin inşa edilmek istendiğini görüyorsunuz. Kamu İhale Kanununa niye gereksinim duyulduğu Kanunun genel öne sürülen nedeninin girişinde aşağıdaki biçimde özetlenmiştir:
“8.9.1983 tarihindeki ve 2886 sayılı Devlet İhale Kanununun günümüzün değişen ve gelişen gereksinimlerine yanıt veremediği, uygulamada ortaya çıkan aksaklıkları yok etmede yetersiz kaldığı, bütün kamu kurumlarını kapsamadığı, Avrupa Birliği ve milletlerarası ihale uygulamalarına paralellik göstermediği görüldüğünden, kamu ihaleleri ile ilgili geniş kapsamlı yeni bir kanun hazırlanmasına muhtaçlık duyulmuştur.”
4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ile;
- İhalelerde saydamlık,
- Rekabet ortamı,
- Eşit muamele,
- Güvenirlik,
- Zımnilik,
- Kamuoyu kontrolü,
- Kaynakların verimli kullanması
- Açık ihale metodu,
- Muhakkak istekliler içinde ihale adabı
- Pazarlık yolu,
- Direkt temin olarak sıralanmıştır.
Yeni bir kamu ihale mevzuatı ve yeni kurumsal yapılanma ile kamu alımlarındaki verimsizlik, suistimallerin önüne geçilmesi temel gaye olarak ortaya konulmuştur.
4734 sayılı Kamu İhale Kanunu, kimi unsurları haricinde, 01.01.2003 tarihinde yürürlüğe girdi. Daha 18 yaşını doldurmamış, ama tüm saçları ağarmış, beli bükülmüş, kendini tüketmiş bir Kanunla karşı karşıyayız. niye mi? niçinler aşağıdaki gib:
- Kanunun çıkarılış gayeleri neredeyse geçersiz kaldı.
- Kamu İhale Kanunu geçen müddette 190’ın üzerinde değişikliğe uğrayarak, yamalı bohçaya döndü. Temel prensipleri belirginliğini kaybetti.
- İstisnaları azaltıp rekabetçi bir sistem önbakılırsan Kanun’da istisna unsuruna alfebenin harfleri yetmedi. Kanunun “İstisnalar” başlıklı 3. unsurunda “z” harfini de geçtik, şimdilik en son istisna bendi “aa” bendi. “zz”‘ye kadar gitmez umarız.
- İstisna kapsamındaki mal ve hizmet alımları milyarlarca liralarda.
- Direkt temin formülü sık kullanılan bir sistem oldu.
- Pazarlık yolunun toplam ihaleler ortasındaki hissesi süratle arttı.
- Şimdilerde kamu ihale sisteminde sil baştan değişiklikler tartışılıyor.
Ben Susayım, Sayılar Konuşsun…
Aşağıda size hayli özet tablolar vereceğim. Tablolardaki sayılar kamu ihale sistemimizin geldiği noktayı gösterme açısından neredeyse kelama hacet bırakmıyor. Lakin, biz bir daha de duymak istemeyen kulaklara sesimizi duyurabilmek için birkaç küçük kıymetlendirme yapacağız.
Tablo 1: Toplam Kamu Alımları İçinde İstisna Kapsamındaki Alımların Yeri
4734 sayılı Kanuna tabi olmadan, istisna kapsamında yapılan kamu mal ve hizmet alım fiyatı yalnızca 2020 yılı için 19 milyar 644 milyon liradır. 2014-2020 periyodunda kamu ihale sistemine tabi olmadan yapılan mal ve hizmet alımlarının toplamı 114 milyar 847 milyon liradır. Muazzam sayılar. Bu kadar istisnanın kelam konusu olduğu bir ihale sistemi 2001 yılında özlenen kamu ihale sisteminden ne kadar uzakta değil mi?
Kamu ihale Kanunu kapsamı haricinde tutulan mal ve hizmet alımları rakamsal büyüklüğünün yanında, toplam kamu alımları ortasındaki hissesi açısından da daima artmıştır. İstisna kapsamındaki kamu alımlarının toplam kamu alımları ortasındaki hissesi %7,4 iken 2019 yılında bu oran %12,66’ya kadar yükselmiştir. Son üç yıldır ise yüzde 11’in altına hiç düşmemiştir. Öbür bir deyişle kamu alımlarının onda birinden çoksı kamu ihale sisteminin büsbütün haricinde gerçekleşiyor. Devlet bu kapsamda hangi mal ve hizmeti, kimden, hangi yolla, hangi koşullarda alıyor? Kaide arıyor mı? Rekabet var mı? Uygun fiyat arayışı var mı? Bilmiyoruz. Umarız vardır. Lakin, devlet işleri umarak, birilerinin insaf ve vicdanına bırakılarak yürütülmez. Kurum, kural, unsurlarla işler devlet. Şeffaflık, hesap verebilirlik, rekabet, en uygun fiyatla en kaliteli mal ve hizmetin alınmasıdır vergi ödeyicilerinin beklentisi. Aksi durumdaki davranışlardan da hesap sorabilmektir.
Tablo 2: Kamu Alımlarına Ait Seçilmiş Bilgiler
Üstte 2014-2020 periyoduna ilişkin kamu alımlarına ait datalara yer verilmiştir. Üstteki datalarda en dikkat cazip konulardan birisi toplam kamu alımlarında “pazarlık usulü”nün artan tartısıdır. 2014 yılında toplam kamu alımlarının yalnızca %8,2’si pazarlık yordamı ile yapılırken, 2020 yılına geldiğimizde bu oran %21,9 olmuştur. Artış 7 yıllık devirdeki artış oranı %168 olarak gerçekleşmiştir. Bu artışa paralel olarak toplam kamu alımları ortasında, kamu alımlarında en şeffaf formül olan açık ihale yordamının tartısı azalmıştır. 2014 yılında toplam kamu alımlarında açık ihale yoluyla yapılan alımların oranı %73,6 iken 2020 yılında bu oran %60,8’e gerilemiştir. Yedi yıllık periyot zarfında 43.7 milyar liralık meblağa ulaşan “doğrudan temin” yoluyla mal ve hizmet alımlarını yorumlamaya bile muhtaçlık duymuyorum.
Sonuç olarak…
Faal bir kamu ihale sistemi vergilerimizin aktif bir biçimde kullanması için vazgeçilmezdir. Zira, kamu ihale sistemi faal değil ise;
- Devlet obezleşir. Toplumun küçük bir bölümü zenginleşirken, büyük bir kesiti fakirleşir. Birilerinin porsiyonları, büyük bir çoğunluğun porsiyonlarının küçülmesi kıymetine büyür.
- Bütçe hakkı işlemez olur.
- Yolsuzluklar artar.
- Yandaşlar büyür.
- Gelir dağılımı daha da bozulur.
- Servetin kamu kaynakları yoluyla aşikâr bölümlerde temerküzü kelam konusu olur.
- Kamu ihaleleri ile beslenen medya işverenleri niçiniyle medya bağımsızlığını kaybeder.
- Birilerinin çoluk çocuğu süratle saygın iş adamı oluverir, milyarlarca liralık şirketlere hükmeder. Dar gelirlinin çocuğu ise KPSS imtihanları ile boğuşur.
- İsraf artar.
- Verimsizlik, hantallık devletin temel karakteri haline gelir.
- Kalitesizlik, hizmet standartlarında düşme başlar.
- Göbeği şişmiş, lakin kol ve bacakları güçsüzleşmiş, bir epeyce hastalıkla malul, çarpık bir devlet aygıtı ortalıkta dolaşır. Lakin iş üretemez.
- …
Gerçekleri görmek için bakan ey gözler! Kamu ihale sistemimize bakınca Siz ne görüyorsunuz?
Bu yazı Ozan Bingöl’ün şahsi blogundan alınmıştır.