Beykozlu
New member
*Mahfi Eğilmez
İktisatçılar bir mevzuyu incelerken sıradanleştirici birtakım var iseyımlar kullanır. Bunların en yaygını ‘ceteris paribus’ yani ‘diğer şeyler değişmeden kalırsa’ var iseyımıdır. Öteki şeyler de değiştiğinde analiz büsbütün farklı bir hal alır.
Bir ülkede yatırım kararları (I) biroldukca değişkenden etkilenir: (1) Gelir ve gelirdeki artış (veya azalış) ya da ekonomik büyüme yahut küçülme. Gelir artışı talep artışına, talep artışı üretim artışına o da yatırım artışına niye olur, gelir azalışı ise tam aksisini getirir.
(2) Enflasyon ve faiz oranları. Enflasyon ve faiz oranları düştüğünde kredi alıp yatırım yapmak karlı hale gelir ve yatırımlar artar, enflasyon ve ötürüsıyla faiz oranları yükseldiğinde ise aksisi olur. ötürüsıyla yatırım kararları, faiz oranlarından etkilenir. Bu ortada harcamalarındaki artış niçiniyle kamu kısmı borçlanmayı artırırsa bu da faizlerin yükselmesine (crowding out etkisi), harcamaları azaltırsa faizlerin düşmesine (crowding in etkisi) niye olur.
(3) Sermaye ölçüsü. Yatırım yapılması için o yatırıma harcanacak kadar bir sermaye birikiminin var olması ve yatırımcının buyruğuna sunulması gerekir.
(4) Risklerin derecesi. Riskler, yatırımcının yatırım yapıp yapmama konusunda göğüslemesi gereken zorluklardır. Risklere örnek olarak savaş hali, alışılmış afetler, iktisatta süratli bozulmalar, siyasal kargaşalar sayılabilir. Risklerde artış olursa ve bu niçinle yatırımcı, yatıracağı paranın karşılığını elde edemeyeceğini düşünürse yatırım yapmaktan vazgeçer.
(5) Döviz kuru. Şayet yatırımcı yatırımı karşılamak için dış kaynak kullanacaksa bu biçimde döviz kurundaki değişim tesirli olur. Yatırım yaparken aldığı döviz kredisinin o periyotta geçerli kuru ile geri ödeme taksitleri sırasında geleceğini iddia ettiği seviye içindeki fark yatırımdan sağlanacak gelirden yüksekse bu biçimde bu yatırıma girmez.
(6) Öteki değişkenler. Bunlar içinde teknoloji, zevkler ve tercihler, teşvikler üzere kalemler sayılabilir. Bunlar da yatırım sonucunı tesirler
Bu saydıklarımızı işlevsel bir bağlantı çerçevesinde göstermek istersek üstte sıraladığımız değişkenlere ait harfleri kullanarak şöyleki bir eşitlik yazabiliriz:
I = f (Y, i, K, R, E, O)
Yani yatırım sonucu (miktarı) (I); gelirin (Y), faiz oranının (i), sermaye ölçüsünün (K), risklerin (R), kurların (E) ve öbür değişkenlerin (O) bir işlevidir (f.)
Buradaki bütün değişkenleri tıpkı anda ele alırsak kararı ve hangi değişkenin hangi derecede bu sonuçta tesirli olduğunu görmemiz mümkün olmaz. Zira bu değişkenlerden birtakımı olumlu birtakımı olumsuz tarafta hareket etmiş olabilir. Örneğin gelir artışı yaşanırken enflasyon ve ötürüsıyla faiz düşmüş, buna karşılık karşı karşıya bulunulan bir savaş tehlikesi niçiniyle riskler arttığından kur yükselmiş ve kurdaki yükseliş enflasyon ve ötürüsıyla faizler üzerinde artış tarafında baskı yapmaya başlamış olabilir. Ayrıyeten bir değişkendeki değişme bir öbür değişkeni değişmeye itmiş olabilir. Örneğin risk artışı, kuru, o da enflasyonu ve faizi yükseltmiş olabilir. İşte bu karmaşayı giderebilmek için iktisatçılar ‘ceteris paribus’ var iseyımını kullanırlar. Artık bu var iseyımı kullanarak üstteki işlevsel eşitliğe yeni bir biçim verelim. Bu eşitlikte kısa devirde geliri (Y), sermaye ölçüsünü (K), riskleri (R), döviz kurunu (E) ve öteki değişkenleri (O) sabit tutarsak eşitlik şu biçimde bir görünüm alır:
I = f (i) ceteris paribus
Bu eşitliğin yanına ceteris paribus yazdığımızda yatırımları etkileyen öbür değişkenleri sabit tuttuğumuzu söz etmiş oluruz. Eşitlik bu haliyle bize şunu söyler: Öbür değişkenler değişmediği takdirde yatırımlar iktisattaki faiz oranının bir işlevidir. Bir öteki sözle büyük değişiklikler yaşamayan, sakin bir iktisatta yatırımları en çok etkileyen değişken; faiz oranıdır.
Yatırımları etkileyen biroldukca değişken saydık, sayamadıklarımızı da öteki değişkenler ismi altında tek kalemde topladık ve iş iktisatta yatırımları tanımlamaya gelince ceteris paribus var iseyımına dayanarak yatırımları kısa devirde faiz oranı belirler dedik. Bu yanlışsız bir yaklaşımdır. Bunun iki kıymetli sebebi vardır: Birinci niye, bilhassa kısa vadede, faiz oranının eşitlikteki bütün öbür kalemleri temsil edecek formda hareket etmesidir. Bir öteki sözle kısa periyotta gelirde, enflasyonda, kurlarda, risklerde ve öteki değişkenlerde ortaya çıkabilecek değişimlerin tamamı faize yansır ve ötürüsıyla faiz tek başına bu değişimleri temsil eder. Ne var ki bunun olabilmesi için iktisatta faiz oranlarının piyasa kurallarına (arz ve talep dengesi) bakılırsa serbestçe belirleniyor olması gerekir. Şayet faiz oranları bu türlü ortaya çıkıyorsa gelirdeki, kurdaki, enflasyondaki, risklerdeki değişimleri temsil eder, yansıtır. örneğin kur yükselişi ya da risklerdeki artış enflasyona o da faize yansır. ötürüsıyla faiz, yatırımlar için bütün öbür değişkenleri temsil eden bir nitelik taşır. Buna rağmen şayet faizler iktisatta piyasa kurallarına nazaran serbestçe oluşmuyor, müdahale altında kalıyorsa bu biçimde bu fonksiyonu bakılırsamez. İkinci sorun daha hayli uzun vadeyi ilgilendirir. Uzun vade için tahlil yaparken sabit tutulan değişkenlerdeki sabitlik tek tek kaldırılır, ceteris paribusun yerini ‘mutatis mutandis’ yani ‘değişmesi gerekenler değiştirildi’ yaklaşımı alır ve eşitliğin nasıl geliştiği tahlil edilir. bu biçimde eşitliğin birinci haline döneriz:
I = f (Y, i, K, R, E, O) mutatis mutandis
İktisat kanunları, teorileri, hipotezleri, tezleri ekseriyetle olağan şartlar için geliştirilir. Örneğin faizlerin serbestçe, piyasa şartlarına bakılırsa belirlendiği, fiyatlara ve kurlara müdahale edilmediği bir ortamda kısa periyotta yatırım kararlarını faizlerin belirlemesi olağandır. Buna karşılık faizlerin piyasa şartlarına uygun olarak serbestçe belirlenmediği, fiyatlara ve kurlara müdahale edildiği bir ortamda yatırım kararlarını ne kısa periyotta ne de uzun devirde faizler tek başına etkileyemez. Yatırımcı, bu biçimde bir ortamda risklere yani reyting notlarına ve CDS primine bakar. Bu ikisine müdahale imkânı olmadığı için gerçekleri oradan görür ve yatırım sonucunı ona bakılırsa verir. Zira faiz gerçeği yansıtmamaya başlamıştır. Bu durumda yatırım kararları değişik bir biçimde risklerin bir işlevi halini alır:
I = f (R) Ceteris paribus
(1) Ceteris paribus var iseyımı kaldırıldığında mutatis mutandis pozisyonuna geçilebilmesi için piyasanın kabul edilebilir müdahaleler (örneğin merkez bankasının faizleri yönlendirmesi gibi) haricinde bir müdahale altında olmaması gereklidir. Şayet bu durum geçerli değilse yani faizlere, fiyatlara ve kurlara müdahale ediliyorsa bu biçimde mutatis mutandis pozisyonuna geçilmez onun yerine apayrı bir işlevsel bağlantı ortaya çıkar: I = f (R.) (2) Bir toplumsal bilim olan iktisat bilimi olağan şartlara bakılırsa geliştirilmiş görüşler çerçevesinde ele alınır ve anlatılır. Şayet bir ülkede elbette kabul edilen şartlar (mesela faizlerin, meblağların, kurların özgür piyasada biçimlenmesi) kelam konusu değilse bu durum iktisat biliminin yetersizliğini değil o ülkenin kural dışılığını gösterir. Bu durumda teoriyi değil ülke uygulamasını sorgulamak gerekir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır
İktisatçılar bir mevzuyu incelerken sıradanleştirici birtakım var iseyımlar kullanır. Bunların en yaygını ‘ceteris paribus’ yani ‘diğer şeyler değişmeden kalırsa’ var iseyımıdır. Öteki şeyler de değiştiğinde analiz büsbütün farklı bir hal alır.
Bir ülkede yatırım kararları (I) biroldukca değişkenden etkilenir: (1) Gelir ve gelirdeki artış (veya azalış) ya da ekonomik büyüme yahut küçülme. Gelir artışı talep artışına, talep artışı üretim artışına o da yatırım artışına niye olur, gelir azalışı ise tam aksisini getirir.
(2) Enflasyon ve faiz oranları. Enflasyon ve faiz oranları düştüğünde kredi alıp yatırım yapmak karlı hale gelir ve yatırımlar artar, enflasyon ve ötürüsıyla faiz oranları yükseldiğinde ise aksisi olur. ötürüsıyla yatırım kararları, faiz oranlarından etkilenir. Bu ortada harcamalarındaki artış niçiniyle kamu kısmı borçlanmayı artırırsa bu da faizlerin yükselmesine (crowding out etkisi), harcamaları azaltırsa faizlerin düşmesine (crowding in etkisi) niye olur.
(3) Sermaye ölçüsü. Yatırım yapılması için o yatırıma harcanacak kadar bir sermaye birikiminin var olması ve yatırımcının buyruğuna sunulması gerekir.
(4) Risklerin derecesi. Riskler, yatırımcının yatırım yapıp yapmama konusunda göğüslemesi gereken zorluklardır. Risklere örnek olarak savaş hali, alışılmış afetler, iktisatta süratli bozulmalar, siyasal kargaşalar sayılabilir. Risklerde artış olursa ve bu niçinle yatırımcı, yatıracağı paranın karşılığını elde edemeyeceğini düşünürse yatırım yapmaktan vazgeçer.
(5) Döviz kuru. Şayet yatırımcı yatırımı karşılamak için dış kaynak kullanacaksa bu biçimde döviz kurundaki değişim tesirli olur. Yatırım yaparken aldığı döviz kredisinin o periyotta geçerli kuru ile geri ödeme taksitleri sırasında geleceğini iddia ettiği seviye içindeki fark yatırımdan sağlanacak gelirden yüksekse bu biçimde bu yatırıma girmez.
(6) Öteki değişkenler. Bunlar içinde teknoloji, zevkler ve tercihler, teşvikler üzere kalemler sayılabilir. Bunlar da yatırım sonucunı tesirler
Bu saydıklarımızı işlevsel bir bağlantı çerçevesinde göstermek istersek üstte sıraladığımız değişkenlere ait harfleri kullanarak şöyleki bir eşitlik yazabiliriz:
I = f (Y, i, K, R, E, O)
Yani yatırım sonucu (miktarı) (I); gelirin (Y), faiz oranının (i), sermaye ölçüsünün (K), risklerin (R), kurların (E) ve öbür değişkenlerin (O) bir işlevidir (f.)
Buradaki bütün değişkenleri tıpkı anda ele alırsak kararı ve hangi değişkenin hangi derecede bu sonuçta tesirli olduğunu görmemiz mümkün olmaz. Zira bu değişkenlerden birtakımı olumlu birtakımı olumsuz tarafta hareket etmiş olabilir. Örneğin gelir artışı yaşanırken enflasyon ve ötürüsıyla faiz düşmüş, buna karşılık karşı karşıya bulunulan bir savaş tehlikesi niçiniyle riskler arttığından kur yükselmiş ve kurdaki yükseliş enflasyon ve ötürüsıyla faizler üzerinde artış tarafında baskı yapmaya başlamış olabilir. Ayrıyeten bir değişkendeki değişme bir öbür değişkeni değişmeye itmiş olabilir. Örneğin risk artışı, kuru, o da enflasyonu ve faizi yükseltmiş olabilir. İşte bu karmaşayı giderebilmek için iktisatçılar ‘ceteris paribus’ var iseyımını kullanırlar. Artık bu var iseyımı kullanarak üstteki işlevsel eşitliğe yeni bir biçim verelim. Bu eşitlikte kısa devirde geliri (Y), sermaye ölçüsünü (K), riskleri (R), döviz kurunu (E) ve öteki değişkenleri (O) sabit tutarsak eşitlik şu biçimde bir görünüm alır:
I = f (i) ceteris paribus
Bu eşitliğin yanına ceteris paribus yazdığımızda yatırımları etkileyen öbür değişkenleri sabit tuttuğumuzu söz etmiş oluruz. Eşitlik bu haliyle bize şunu söyler: Öbür değişkenler değişmediği takdirde yatırımlar iktisattaki faiz oranının bir işlevidir. Bir öteki sözle büyük değişiklikler yaşamayan, sakin bir iktisatta yatırımları en çok etkileyen değişken; faiz oranıdır.
Yatırımları etkileyen biroldukca değişken saydık, sayamadıklarımızı da öteki değişkenler ismi altında tek kalemde topladık ve iş iktisatta yatırımları tanımlamaya gelince ceteris paribus var iseyımına dayanarak yatırımları kısa devirde faiz oranı belirler dedik. Bu yanlışsız bir yaklaşımdır. Bunun iki kıymetli sebebi vardır: Birinci niye, bilhassa kısa vadede, faiz oranının eşitlikteki bütün öbür kalemleri temsil edecek formda hareket etmesidir. Bir öteki sözle kısa periyotta gelirde, enflasyonda, kurlarda, risklerde ve öteki değişkenlerde ortaya çıkabilecek değişimlerin tamamı faize yansır ve ötürüsıyla faiz tek başına bu değişimleri temsil eder. Ne var ki bunun olabilmesi için iktisatta faiz oranlarının piyasa kurallarına (arz ve talep dengesi) bakılırsa serbestçe belirleniyor olması gerekir. Şayet faiz oranları bu türlü ortaya çıkıyorsa gelirdeki, kurdaki, enflasyondaki, risklerdeki değişimleri temsil eder, yansıtır. örneğin kur yükselişi ya da risklerdeki artış enflasyona o da faize yansır. ötürüsıyla faiz, yatırımlar için bütün öbür değişkenleri temsil eden bir nitelik taşır. Buna rağmen şayet faizler iktisatta piyasa kurallarına nazaran serbestçe oluşmuyor, müdahale altında kalıyorsa bu biçimde bu fonksiyonu bakılırsamez. İkinci sorun daha hayli uzun vadeyi ilgilendirir. Uzun vade için tahlil yaparken sabit tutulan değişkenlerdeki sabitlik tek tek kaldırılır, ceteris paribusun yerini ‘mutatis mutandis’ yani ‘değişmesi gerekenler değiştirildi’ yaklaşımı alır ve eşitliğin nasıl geliştiği tahlil edilir. bu biçimde eşitliğin birinci haline döneriz:
I = f (Y, i, K, R, E, O) mutatis mutandis
İktisat kanunları, teorileri, hipotezleri, tezleri ekseriyetle olağan şartlar için geliştirilir. Örneğin faizlerin serbestçe, piyasa şartlarına bakılırsa belirlendiği, fiyatlara ve kurlara müdahale edilmediği bir ortamda kısa periyotta yatırım kararlarını faizlerin belirlemesi olağandır. Buna karşılık faizlerin piyasa şartlarına uygun olarak serbestçe belirlenmediği, fiyatlara ve kurlara müdahale edildiği bir ortamda yatırım kararlarını ne kısa periyotta ne de uzun devirde faizler tek başına etkileyemez. Yatırımcı, bu biçimde bir ortamda risklere yani reyting notlarına ve CDS primine bakar. Bu ikisine müdahale imkânı olmadığı için gerçekleri oradan görür ve yatırım sonucunı ona bakılırsa verir. Zira faiz gerçeği yansıtmamaya başlamıştır. Bu durumda yatırım kararları değişik bir biçimde risklerin bir işlevi halini alır:
I = f (R) Ceteris paribus
(1) Ceteris paribus var iseyımı kaldırıldığında mutatis mutandis pozisyonuna geçilebilmesi için piyasanın kabul edilebilir müdahaleler (örneğin merkez bankasının faizleri yönlendirmesi gibi) haricinde bir müdahale altında olmaması gereklidir. Şayet bu durum geçerli değilse yani faizlere, fiyatlara ve kurlara müdahale ediliyorsa bu biçimde mutatis mutandis pozisyonuna geçilmez onun yerine apayrı bir işlevsel bağlantı ortaya çıkar: I = f (R.) (2) Bir toplumsal bilim olan iktisat bilimi olağan şartlara bakılırsa geliştirilmiş görüşler çerçevesinde ele alınır ve anlatılır. Şayet bir ülkede elbette kabul edilen şartlar (mesela faizlerin, meblağların, kurların özgür piyasada biçimlenmesi) kelam konusu değilse bu durum iktisat biliminin yetersizliğini değil o ülkenin kural dışılığını gösterir. Bu durumda teoriyi değil ülke uygulamasını sorgulamak gerekir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsi blogundan alınmıştır